Kozłek lekarski

Kozłek lekarski jest byliną z rodziny kozłkowatych (Valerianaceae Batsch). Jest to gatunek zbiorowy obejmujący kilkadziesiąt form (uważanych przez niektórych za gatunki). Kozłek jest rozprzestrzeniony na całym terenie ZSRR z wyjątkiem najdalszych rejonów północnych i pustynnych. Uprawia się go we wszystkich prawie krajach (eksporterami są Węgry, NRD i RFN), w ZSRR — na Białorusi, Ukrainie, w obwodach woronieskim, moskiewskim i nowosybirskim. Skupuje się surowiec z roślin dziko rosnących w Baszkirii, Tatarii, na Białorusi, Ukrainie, Kaukazie Północnym i w obwodzie uljanowskim.
Rośliny mają krótkie, pionowe kłącze (długości 2—4 cm i gru¬bości do 2 cm) z licznymi sznurowatymi, jasnokremowymi lub jasnobrunatnymi, soczystymi korzeniami (system korzeniowy wiązkowy) długości 10—20 cm i grubości 1—4 mm, o specyficz¬nym zapachu, czasem z podziemnymi rozłogami tworzącymi na końcach nowe rośliny. Łodyga wzniesiona, cylindryczna, z 2—14 parami liści, wysokości 40—200 cm, wewnątrz pusta, niegałęzista lub w górnej części rozgałęziona (łodyga jedna, rzadko kilka). Liście zwykle naprzeciwległe, czasem skrętoległe lub zebrane po 3—4 w okółki (dolne ogonkowe, górne siedzące nieparzystopie- rzastodzielne, z 4—11 parami listków). Kwiaty drobne, pachnące, obupłciowe, dichogamiczne z przedprątnością, zebrane w kwiato¬stany baldachokształtne wierzchołkowe lub kątowe. Kielich nie¬wyraźny przekształca się na owocach w puch. Korona zrosłopłat- kowa, lejkowata, o 5 odgiętych łatkach, nieco asymetryczna, biała, różowa lub lila. Pręcików 3 (zrośniętych z rurką korony), słu¬pek 1. Zalążnia trójkomorowa, ale zalążki rozwijają się tylko w jednej komorze. Szyjka słupka długa ze znamieniem 3-dziel- nym. Średnica ziarn pyłku 37—87 mikronów. Kwitnienie od koń¬ca maja do sierpnia, owoce dojrzewają w czerwcu — wrześniu. Zapylanie obcym pyłkiem, ale możliwe jest sztuczne zapylenie rośliny jej pyłkiem. Owoc — orzeszkowaty, barwy jasnobrunatnej lub brązowej, podłużnie jajowaty, z trzema żeberkami na wy¬pukłej stronie, z jednym żebrem na płaskiej, z wieńcem złożonym z 10 białawych włosków. Masa 1000 owoców 0,4—0,6 g.
Systematyka i biologia. Farmakopea ZSRR dopuszcza wykorzystanie w celach leczniczych wszystkich form objętych gatunkiem zbiorowym V. officinalis L. W uprawie najbardziej rozpowszechnione są: V. stolonifera Czerń. (2n = 28), V. palustris Kr. (2n = = 14), V. nitida Kr. i V. rossica P.Sm.).
Gatunek stolonifera ma cienkie rozłogi (grubości 0,75—1,25 mm), korzenie czarnobrunatne, grube (grubości 1,5—2,5 mm po wysuszeniu). Łodygi nagie lub w dole krótko owłosione, drobno
12 Rośliny lecznicze
bruzdowane, żółtozielone, wysokości 50—95 cm, średnicy 2,5—5,5 mm w części najgrubszej. Liści odziomkowych w momencie kwit-nienia przeważnie już nie ma. Liście rozetkowe pierzaste, długo- ogonkowe. Blaszki liściowe bardzo cienkie, zielone, od spodu na¬gie lub z ledwie widocznymi włoskami na nerwie głównym. Listki bardzo oddalone. Kwiatostan zwykle więcej lub mniej rozgałęzio¬ny lub prawie pojedynczy. Kwiaty różowawe lub białe, długości 1—5 mm, średnica części odgiętej 1 mm. Owoce z puchem, dłu¬gości 2,5—2,75 mm, szerokości 1,2—1,5 mm. Kwitnienie w czer¬wcu.
Gatunek rozpowszechniony na Ukrainie i w obwodzie rostows- kim, w lasach dębowych i grabowo-dębowych, w borach sosno¬wych, na leśnych polanach i skrajach lasów, suchych łąkach, zbo¬czach, w zaroślach i na stepach łąkowych.
Gatunek V. palustris ma korzenie cienkie (grubości 0,5—1 mm po wysuszeniu), z cienkimi korzonkami bocznymi, brunatne. Rozłogów brak. Łodygi wysokie (55—115 cm), średnicy 3—6 mm u nasady, grubo bruzdowane, u dołu czerwonawe z wyjątkiem węzłów, nagie. Węzłów 5—6. Liście odziomkowe często zachowujące się do momentu kwitnienia, pierzaste, o 5—7 listkach. Listki równo wąskolancetowate, z długimi, cienkimi ząbkami skierowanymi do przodu, tworzące z osią kąt 45°, dość grube, od spodu z półprzylegającymi włoskami. Kwiatostan silnie rozpierzchły i rozgałęziony, do 30 cm wysokości, ma do 4 par szypuł. Kwiaty lila, długości 3—4 mm, średnica części odgiętej 1 mm. Owoce nagie lub z jednej strony omszone, długości 2—3 mm, szerokości 1,0—1,2 mm. Kwitnienie w lipcu.
Gatunek jest rozpowszechniony w NRD, RFN i Czechosłowacji, w ZSRR — w Estonii, na Litwie, Ukrainie, Białorusi, w obwo¬dach orłowskim, kurskim, tambowskim, jarosławskim, kostrom- skim, wołogodskim, kirowskim, gorkowskim i permskim oraz w Tatarii; na bagnach turzycowych i torfowych, na łąkach za- bagnionych i wilgotnych, na zabagnionych skrajach lasów świer¬kowych, na osuszonych bagnach, w olszynach, zaroślach wierzbo¬wych, nad brzegami rzek i strumieni oraz wilgotnymi rowami (typowa roślina błotna).
Gatunek V. nitida ma korzenie brunatne, cienkie (grubości 0,75 —1 mm po wysuszeniu). Rozłogów brak. Łodyga silna, wysoka (ponad 1 m), do 7 mm grubości, w dole z rzadkimi, bardzo drobnymi włoskami, sprawiającymi wrażenie pyłu, wyżej naga, bruzdowana; jaskrawozielona, w dole nieco fioletowawa. Węzłów co najmniej 6. Liście odziomkowe nie zachowują się do momentu kwitnienia. Wszystkie liście łodygowe pierzaste z &—9 parami listków. Listki duże, jajowato-lancetowate, prawie prostopadłe do osi liścia, rzadziej skośne. Blaszki liściowe cienkie, jaskrawozielone, od spodu nagie lub (częściej) z drobnymi włoskami na ner-wach. Kwiatostan rozgałęziony, z 2—4 parami szypul. Kwiaty lila lub zaledwie z odcieniem lila, długości około 5 mm. Owoce nagie, rzadko omszone, długości 3—4 mm, szerokości 1,25 mm. Puch brunatnawy. Kwitnienie w lipcu.
Gatunek występuje na Ukrainie, Białorusi i w obwodzie briań- skim, na łąkach suchych dolin, w zaroślach, w lasach dębowo-sos- nowych i nad strumieniami.
Gatunek V. rossica ma korzenie czarnobrunatne, grube (gru¬bości do 2 mm po wysuszeniu). Rozłogów brak. Łodygi silne, smukłe, wysokości 65—95 cm, średnicy 2,5—5 mm w części naj¬grubszej, sztywne, bruzdowane, nieco czerwonawe, u dołu gęsto pokryte bardzo krótkimi włoskami (długości około 1 mm), o 4 wę¬złach. Liście odziomkowe często zachowujące się do momentu kwitnienia, pierzaste, na stosunkowo krótkich ogonkach. Listki zwykle oddalone od siebie. Blaszki liściowe grube, matowozielo- ne, od spodu nagie, często wyraźnie szorstkie na nerwie głównym. Kwiatostan rozgałęziony, dość rozpierzchły, z 2—3 parami szy- puł. Kwiaty różowa we, rzadziej prawie białe, długości 3—4 mm. Owoce nieduże, długości 2,0—2,5 mm, szerokości 1,0—1,25 mm, czerwonobrunatne, omszone. Kwitnienie w czerwcu.
Gatunek występuje na Ukrainie oraz w obwodach kurskim, orłowskim, tulskim, moskiewskim, riazańskim i woronieskim, na łąkach stepowych, na stepach nieuprawianych, na leśnych pola¬nach i skrajach lasów, w zaroślach, w dolinach zalewiskowych, na kredowych zboczach i odsłoniętej warstwie kredowej.
Wszystkie formy kozłka lekarskiego są dwu- lub wieloletnimi roślinami długiego dnia. W pierwszym roku tworzą rozetkę liści odziomkowych, w drugim — pędy kwiatowe zamierające po doj-rzeniu nasion. Mączniak najsilniej poraża V. nitida oraz V. pa- lustris, natomiast zupełnie nie poraża V. rossica, rdza również najsilniej poraża dwa pierwsze gatunki, natomiast odporny jest gatunek V. salina Pleijel (2n = 56).
Kozłek jest rośliną o dużych wymaganiach wodnych, ale od dru-giego roku życia znosi długą suszę. Wschody nie ulegają uszko¬dzeniu przez przymrozki, a w zimie znoszą temperaturę —20, — 30°C nawet bez pokrywy śnieżnej. Jest rośliną o wyjątkowej plastyczności ekologicznej. W drugim i następnych latach życia wznawia wzrost natychmiast po stajaniu śniegu. Pąki kwiatowe zawiązuje po 30—50 dniach, a kwitnie po 45—55 dniach. Nasiona dojrzewają po 75—110 dniach od początku wegetacji. W końcu sierpnia — na początku września pędy kwiatowe całkowicie za¬mierają. Nasiona źle zachowują zdolność kiełkowania, toteż okres ich przechowywania nie powinien przekraczać roku.
Znaczenie lecznicze. Pierwsze wiadomości o stosowaniu kozłka jako rośliny leczniczej pochodzą z I w. n.e. Dioskurides i Pliniusz Starszy opisali go pod nazwą „phu” jako środek używany w postaci naparów (wodnych i z winem) z suchego ziela i z rozdrobnionych korzeni jako moczopędny oraz przy astmie i chorobach płuc. W wiekach średnich stosowano kozłek dla zapobieżenia chorobom zakaźnym, przeciw epilepsji i dla zmniejszenia wrażliwości układu nerwowego. W XVIII w. kozłek i jego preparaty włączono do farmakopei wszystkich krajów europejskich. W uprawie znaj¬duje się już ponad 170 lat.
W siedemdziesiątych latach ubiegłego wieku stwierdzono uspo-kajające działanie olejku eterycznego kozłka na zdrowy, a zwła¬szcza pobudzony układ nerwowy zwierząt.
Skład chemiczny kozłka lekarskiego nie został dotychczas do-statecznie zbadany. Znanych jest szereg substancji, wyodrębnionych z kłączy i korzeni kozłka: olejek eteryczny (0,2—3,5%), alkaloidy (waleryna, chatynina i in.), lotne zasady, glikozyd waleryd, walepotriaty, garbniki, cukry, kwasy Walerianowy, izowaleria nowy, mrówkowy, octowy, jabłkowy, stearynowy, palmitynowy i in¬ne, substancje żywiczne, guma i sole. Lecznicze działanie kozłka uwarunkowane jest kompleksem zawartych w nim substancji, a przede wszystkim olejkiem eterycznym, walepotriatami i alkaloidami.
Najwyższą zawartość olejku eterycznego stwierdzono w gatun¬ku V. alternifolia Ldb. (2n = 42), najniższą w gatunku V. nitida. Świeży olejek eteryczny kozłka jest żółtozieloną lub brunatno- żółtą cieczą o charakterystycznym zapachu. W jego skład wchodzi walerianian bornylu (bezbarwna ciecz o specyficznym aromacie), kwas izowalerianowy silnie, nieprzyjemnie pachnący oraz szereg terpenów i dwuterpenów. Olejek eteryczny kozłka w niedużych dawkach umiarkowanie pobudza ośrodkowy układ nerwowy, zwłaszcza ośrodki oddechowy i naczyniowo-ruchowy. W dużych dawkach działa hamująco na ośrodkowy układ nerwowy, zmniej¬szając pobudliwość odruchową i osłabiając wrażliwość zakończeń nerwowych. Ponadto olejek eteryczny obniża napięcie mięśni gładkich i rozszerza naczynia wieńcowe.
Podstawowe preparaty kozłka to: nalewka Walerianowa, nalew¬ka estrowo-walerianowa, napar, wyciąg rzadki, Valokormid i in.*
Na podstawie wieloletniego doświadczenia ze stosowaniem w me-dycynie kozłka lekarskiego stwierdzono jego skuteczne działanie jako środka uspokajającego, przeciwskurczowego i wzmacniają¬cego przy różnych zaburzeniach czynnościowych ośrodkowego układu nerwowego, a przede wszystkim w ogólnych stanach ner¬wicowych (bezsenność, migreny i histeria). W skojarzeniu z brom¬kami preparaty kozłka działają skutecznie w leczeniu schorzeń narządów wewnętrznych, czynnościowych zaburzeń gruczołów wydzielania wewnętrznego, początkowego stadium choroby nad- ciśnieniowej, choroby Bazedowa i świerzbiączek. Stosowanie pre¬paratów kozłka jest w niektórych krajach niekiedy zalecane przy kołataniu serca i skurczu naczyń wieńcowych z zespołem objawów bólu (dusznica rzekoma).