Marzana barwierska

Marzana barwierska (Rubia tinctorum L., 2n = 22, 44) jest obco- pylną, zapylaną przez owady byliną z rodziny marzanowatych (Rubiaceae Juss.). Rośnie dziko w Europie Południowej, Azji Mniejszej, Iranie i Afganistanie, w ZSRR — na południowym wschodzie europejskiej części i w Azji Środkowej, nad brzegami rzek, kanałów nawadniających i wśród zarośli. W Związku Radzieckim głównym źródłem surowca są dzikie zarośla w Dagestanie. Uprawia się marzanę w Europie i Azji, w ZSRR — na Ukrainie i w Turkmenii.
Marzanę barwierską po raz pierwszy wprowadzono do uprawy w Azji Południowo-Zachodniej, później zrobili to starożytni Egipcjanie, Hindusi, Grecy i Rzymianie. Z marzany otrzymywano czerwony barwnik używany na Wschodzie przy wyrobie dywanów. Zabytki kultury materialnej Mongołów i Chakasów dowodzą, że barwa wełny nadana jej za pomocą marzany zachowuje się przez tysiąclecia. Pliniusz wspomina o używaniu marzany w Italii do barwienia -wełny i skór. Z Italii uprawa marzany przeniknęła do Francji, a stąd do Holandii, Niemiec i na Morawy. W Rosji, w po¬łowie ubiegłego wieku, uprawiano marzanę na Kaukazie Północ¬nym (Dagestan) i Zakaukaziu (Azerbejdżan), gdzie dawała ona rocznie od 120 do 140 tys. pudów surowca. Łodygi zużywano na paszę dla zwierząt. Wypieranie marzany jako źródła barwników z rynków europejskich rozpoczęło się w 1871 r., po pojawieniu się tańszych barwników syntetycznych, przede wszystkim alizaryny. Obecnie w ZSRR niewielkie plantacje marzany przeznaczonej dla produkcji dywanów zachowały się w pobliżu Baku, Derbentu i Sa- markandy.
Na lecznicze właściwości marzany barwierskiej zwrócili uwagę Hipokrates, Dioskurides, a następnie Galen, którzy zalecali ją do leczenia żółtaczki, krzywicy, gruźlicy i innych chorób. Podkreśla¬no zwłaszcza dobroczynny wpływ marzany na zrastanie się kości.
Znaczenie gospodarcze i lecznicze mają korzenie i kłącza marzany barwierskiej. Kłącza są długie, poziome, cylindryczne, często zdrewniałe, o kilku wierzchołkach wzrostu. Rozgałęziony korzeń, sięgający na głębokość do 35 cm, jest pokryty czerwonawą, rzadziej żółtawą lub szarą, odstającą korą.
Łodygi do 1,5 m długości, płożące się, silnie rozgałęzione, czwo-rograniaste, kłujące, szorstkie. Jasnozielone liście osadzone są po
4—6 w okółkach. Są one odwrotnie jajowate lub podługowato- eliptyczne, sztywne, od spodu na nerwie głównym włochatokolczaste.
Kwiaty zebrane w szczytowe lub boczne podbaldachy, żółtawo- zielone, drobne (o średnicy 1,5 mm). Korona lejkowata, prawie do nasady rozcięta na 4 lub 5 łatek. Kwitnienie w czerwcu — sierpniu, owoce dojrzewają we wrześniu. Na Ukrainie marzana owocuje zwykle w drugim roku życia. Owoc soczysty, jagodokształtny, początkowo czerwony, a po dojrzeniu czarny, długości
5—8 mm, najczęściej jednokomorowy. Po rocznym przechowywaniu nasion ich zdolność kiełkowania znacznie się obniża. Masa 1000 nasion 30—31 g.
Nasiona zaczynają kiełkować w temperaturze 8—10°C (optymalna 20—25°C). Wschody pojawiają się 5—15 dnia od wysiewu, a w warunkach nie sprzyjających — 30—40 dnia. Ulegają łatwo uszkodzeniu przez wczesne przymrozki i suszę. Korzenie i kłącza wytrzymują w zimie temperaturę do —18, —20°C. Długość okresu wegetacji wynosi 140—160 dni. Czasem rośliny owocują słabo w pierwszym roku życia, obficie — od 2—3 roku.
Jeden kwiat kwitnie 1—2 dni, kwiatostan 10—12 dni, cała ro¬ślina do 30 dni. Pyłek traci żywotność po 2—5 dobach. Okres od początku kwitnienia do dojrzewania owoców trwa 65—70 dni. Marzana zrzuca część zawiązków, do owocowania zachowuje się tylko 15—25%. Między plonem korzeni i części nadziemnych istnie¬je ścisła dodatnia korelacja.
Znaczenie gospodarcze i lecznicze. Korzenie marzany zawierają szereg substancji barwiących — glikozydów, antrachinonów i in. Barwniki te znane są pod nazwami: rubiacyna, rubianina, rubiaginą, rubiflawina, werantyna, rubirentyna i in. Mają barwę od różowej do purpurowej.
Surowiec leczniczy stanowią kłącza z korzeniami, zawierające oksymetyloantrachinony i ich pochodne (zawartość do 3,37%), kwasy cytrynowy, jabłkowy, winny i ruberytrynowy, cukry, biedko i pektyny. Opinie co do leczniczych właściwości poszczególnych substancji są sprzeczne (zwykle wymienia się glikozydy sub¬stancji barwiących lub kwas ruberytrynowy). Preparaty z korzeni i kłączy marzany barwierskiej (tabletki, Cistenal, Rubia Teep i Rubigan) , dzięki zdolności rozpuszczania szczawianów, fosforanów i moczanów, odkładających się w postaci kamieni i piasku w nerkach, przewodach moczowych i pęcherzu, stosuje się do leczenia kamicy moczowej.
W lecznictwie ludowym stosuje się marzanę barwierską jako środek ściągający i moczopędny. Dawniej stosowano ją przy krzywicy, chorobach stawów, zaparciach, żółtaczce i bólach gośćcowych w okolicach lędźwiowych.
Agrotechnika. Najlepszymi przedplonami marzany są: nawożo¬ne obsiane ugory, oziminy po obsianym ugorze, wcześnie zbierane rośliny pastewne, warzywne i przemysłowe. Marzana udaje się na lekkich i średnich luźnych glebach z głęboką warstwą orną. Podstawowym zabiegiem uprawowym jest jesienna orka na głę¬bokość co najmniej 27—30 cm. Przed orką stosuje się nawożenie organiczne lub mineralne: 20—30 t obornika lub kompostu, 45 kg N, 60 kg P2O5 i 60 kg K20 na 1 ha. Przed siewem pole bronuje się, następnie kultywatoruje na głębokość 6—7 cm z jednoczesnym bronowaniem.
Sieje się wiosną, gdy gleba ogrzeje się do temperatury 6—8°C. Odległość rzędów wynosi 45 lub 60 cm, głębokość siewu 3—5 cm. Ilość wysiewu przy 100-procentowej zdolności kiełkowania 15— 20 kg na 1 ha.
Przed sadzeniem kłączy robi się bruzdy głębokości co najmniej 8—10 cm. Kawałki kłączy długości 6—8 cm kładzie się na dnie bruzdy co 10—15 cm, od razu zasypuje i przywałowuje. Po wy- rzędowaniu się roślin przeprowadza się gracowanie, następnie 1—2 ręczne odchwaszczania i 3—4 spulchniania międzyrzędzi do zwarcia się rzędów. Jesienią zasiewy obredla się. Wczesną wiosną z plantacji dwuletnich usuwa się obumarłe części roślin i przed rozpoczęciem się wegetacji bronuje plantację średnimi bronami. Na początku wydawania pędów kultywatoruje się międzyrzędzia i dokarmia rośliny (30 kg nawozów azotowych i fosforowych na 1 ha).
Zbiór przeprowadza się w 2—3 roku życia roślin, późną jesienią po zakończeniu wegetacji lub wczesną wiosną przed jej wznowie-niem. Przed zbiorem kosi się części nadziemne i wywozi.z pola.
Korzenie i kłącza podoruje się pługiem bez odkładnicy lub wyorywaczem buraków, otrząsa z ziemi, usuwa resztki części nadziemnych, myje w chłodnej bieżącej wodzie lub w specjalnych bębnach płuczkowych i suszy w suszarni w temperaturze 40°C lub w pomieszczeniach z dobrą wentylacją. Wydajność masy powietrznie suchej do 25%.
Plon powietrznie suchych kłączy z korzeniami z 2—3-letnich plantacji waha się od 0,4 do 1—1,2 t z 1 ha, plon nasion — od 30 do 340 kg z 1 ha.