Ogólne wiadomości o czynnych substancjach roślinnych

Substancje działające głównie na ośrodkowy układ nerwowy. Czynne związki działające głównie na ośrodkowy układ nerwowy (OUN) można podzielić na hamujące i pobudzające. Działanie de­presyjne na czynność ośrodkowego układu nerwowego (krańcowy stopień) wyraża się szeregiem zjawisk: osłabieniem lub zniesie­niem drgawek, uśmierzeniem bólów, obniżeniem ciepłoty ciała, uspokojeniem. Do bardzo skutecznych środków, wpływających de­presyjnie na OUN, należą narkotyki uspokajające, znieczulające i przeciwgorączkowe.
Okresowe zahamowanie czynności OUN nazywa się narkozą. Najwrażliwsze na narkotyki są komórki ośrodkowego układu ner­wowego, co pozwala na okresowe ich porażenie bez istotnego na­ruszenia stanu innych układów fizjologicznych. W praktyce lekar­skiej przez narkozę rozumie się znieczulenie ogólne, któremu to­warzyszą utrata świadomości, rozluźnienie mięśni szkieletowych i brak reakcji ośrodkowego układu nerwowego na bodźce zewnę­trzne (przede wszystkim wywołujące ból). W małych dawkach większość narkotyków działa tylko nasennie (hipnotycznie). Nie­które narkotyki w określonych dawkach wpływają uspokajająco
Środki znieczulające i narkotyczne umożliwiające przeprowa­dzenie zabiegów chirurgicznych były obiektem poszukiwań leka­rzy już w starożytności. W starożytnym Egipcie lekarze przy in­terwencjach chirurgicznych stosowali — oprócz tłuszczu kroko­dyla i kamienia memfijskiego z octem — konopie indyjskie. Lekarze koptyjscy używali przy usuwaniu zębów środki znieczu­lające, w których skład wchodziła ciemiężyca. Starożytni Grecy i Rzymianie posługiwali się zarówno mózgami rekinów na oleju, jak i naparem oraz sokiem mandragory, Chińczycy i Hindusi — opium. Nowoczesne metody znieczulenia ogólnego pozwalają chi­rurgom przeprowadzać spokojnie złożone i długotrwałe zabiegi chirurgiczne. Ponadto rany goją się po narkozie szybciej. Znieczu­lenie ogólne zapobiega wstrząsowi, drgawkom, skurczom mięśni i innym zjawiskom niekorzystnym dla operowanego.
Substancje utrudniające przekazywanie impulsów nerwowych w ośrodkowych ogniwach łuku odruchowego nazywane są środka­mi porażającymi układ nerwowy. Działają one, słabiej lub silniej, uspokajająco, wzmacniają działanie preparatów narkotycznych, nasennych i przeciwbólowych, osłabiają wpływ acetylocholiny i adrenaliny. Najsilniejszym działaniem porażającym układ ner­wowy odznaczają się narkotyki i alkohole, bardzo aktywne są preparaty morfiny i liczne środki przeciwgorączkowe.
Na pobudliwych pacjentów działają uspokajająco rezerpina i raunatyna pozyskiwane z rauwolfii żmijowej lub innych gatun­ków tego rodzaju. Rezerpinę zapisuje się przy nadciśnieniu (daw­niej była ona również stosowana w chorobach psychicznych). Raunatyna jest to zespół alkaloidów zawartych w korzeniach rauwolfii. Główną farmakologiczną właściwością raunatyny jest obniżanie ciśnienia. Działanie porażające układ nerwowy* jest słabsze niż działanie rezerpiny. Takie same właściwości jak alka­loidy rauwolfii mają alkaloidy zawarte w korzeniach Nardostochys jatamansi — starej azjatyckiej rośliny leczniczej.
Preparaty z korzeni kozłka lekarskiego zalecane są przy ner­wicach wegetatywnych, pobudliwości nerwowej, atakach nerwo­wych, osłabieniu czynności serca, skurczach przewodu pokarmo­wego i przy nimfomanii, często w połączeniu z innymi środkami uspokajającymi i nasercowymi.
Do środków uspokajających należą również preparat Wałokor- mid (zawierający nalewkę kozłka, konwalii i pokrzyku wilczej jagody), ziele serdecznika i ziele męczennicy. Wałokormid jest środkiem uspokajającym i rozkurczowym stosowanym przy ner­wicach sercowo-naczyniowych. Ziele serdecznika zalecane jest w postaci naparu, nalewki lub wyciągu przy zwiększonej pobudli­wości nerwowej, nerwicach sercowo-naczyniowych i we wczes­nych stadiach nadciśnienia. Nalewka i wyciąg z męczennicy dzia­łają uspokajająco na ośrodkowy układ nerwowy.
Preparat Gindarin otrzymywany z bulw rośliny Stephanła gla- bra odznacza się również działaniem uspokajającym i jest stoso­wany przy nadpobudliwości układu nerwowego, neurastenii oraz bezsenności.
Zmniejszenie wrażliwości na ból nazywa się analgezją (greckie an — zaprzeczenie, algos — ból), a czynne substancje wywiera­jące taki wpływ — analgetykami. Działaniem przeciwbólowym odznaczają się wszystkie środki przeciwzapalne, neutralizujące bodźce lub chroniące przed nimi (ściągające, powlekające, adsor- bujące i in.). Można też zagłuszyć ból substancjami działającymi specyficznie na ośrodkowy układ nerwowy. Przy występowaniu zespołów objawów bólowych bardzo skuteczne są preparaty opium pozyskiwanego z maku lekarskiego. Jest to jeden z najstarszych środków przeciwbólowych znanych już starożytnej medycynie chińskiej.
Z alkaloidów o znaczeniu leczniczym opium zawiera najwięcej morfiny (co najmniej 10%), narkotyny (8—10%), kodeiny (1,5—3%) i papaweryny (do 0,8%).
W roku 1804 Sertiirner wyodrębnił z opium główny alkaloid — morfinę, działającą znacznie silniej od opium i wskutek tego szyb­ko wprowadzoną do praktyki chirurgicznej. Niestety, morfina, po­dobnie jak opium, ma dużą wadę — dłuższe jej używanie prowadzi do zależności (narkomanii). Ponadto preparaty opium i morfiny działają depresyjnie na czynność oddechową. Przy zatruciu mor­finą śmierć spowodowana jest porażeniem ośrodka oddechowego.
Drugi alkaloid opium — kodeina, znalazł szerokie zastosowanie jako środek przeciwkaszlowy przy suchych napadach kaszlu, paleniu opłucnej i zapaleniu oskrzeli. Preparat Tekodin, otrzymy­wany półsyntetycznie z alkaloidu maku — tebainy, uśmierza ból i tłumi ośrodek kaszlu skuteczniej od kodeiny. Tekodin stosuje się zamiast morfiny w praktyce chirurgicznej.
Pochodna morfiny — chlorowodorek etylomorfiny używana jest jako środek uspokajający kaszel, uśmierzający ból przy neural- giach, kamicy żółciowej, zapaleniach płuc i dróg oddechowych, a także w praktyce okulistycznej. Preparat Omnopon, który sta­nowi mieszaninę chlorowodorków alkaloidów opium (48—50% morfiny i 32—35% innych alkaloidów) przepisuje się w tych sa­mych przypadkach co morfinę.
Wszystkie wymienione środki, otrzymywane z maku lekarskiego i przepisywane chorym, w 20—30 przypadkach na 100 powodują zależność psychiczną. Wady tej nie ma glaucyna otrzymywana z siwca żółtego (Glaucium flamim) i odznaczająca się bardziej se­lektywnym działaniem (wpływa głównie na peryferyjne ogniwo odruchu kaszlowego).

Spośród preparatów pochodzenia roślinnego pobudzających ośrodkowy układ nerwowy powszechnie znane stały się: kofeina, kamfora, strychnina, sekurynina, preparaty z źeń-szenia, cytryńca i Eleutherococcus. Jedne wpływają głównie na ośrodki mózgu (kofeina), inne — na ośrodki rdzenia przedłużonego (kamfora), jeszcze inne — na rdzeń kręgowy (strychnina). Jednocześnie akty­wizują one w różnym stopniu cały ośrodkowy układ nerwowy, wpływają dodatnio na przemianę materii, krążenie krwi i oddy­chanie.
Kofeinę (teinę) zawierają liście herbaty, nasiona kawy, nasiona koli i in. (otrzymuje się ją również syntetycznie). Pod wpływem kofeiny aktywizuje się cała psychosensoryczna i psychomotorycz­na czynność kory mózgowej. Jej pobudzające działanie powoduje zwiększenie zdolności do pracy umysłowej i fizycznej, zmniejsze­nie senności i znużenia. Przy występowaniu wielu form kolki.jeli­towej kofeina reguluje perystaltykę i uśmierza bóle. Herbatę i ka­wę dawno zaaprobowano jako środki moczopędne. Stosowanie kofeiny jest przeciwwskazane przy niewyrównanych wadach serca.
Strychnina jest alkaloidem zawartym w nasionach, korze i drew­nie różnych gatunków kulczyby (Strychnos L.), rosnących w tro.- pikalnej Azji, Afryce i Ameryce Południowej. W małych dawkach strychnina pobudza ośrodkowy układ nerwowy, wzmaga czynno­ści narządów zmysłów, poprawia pracę układu sercowo-naczynio- wego i aktywizuje przemianę materii. Nasila się oddychanie i wy­raźnie zwiększa ciśnienie krwi; stwierdza się znaczne wydzielanie moczu. Strychnina jest silną trucizną.
Tak samo jak strychnina działa Securininum nitricum (azotan sekurymny) — radziecki preparat zawierający alkaloid wyodręb­niony z ziela dalekowschodniego rodzaju Securinega (siekierzyca). Azotan sekuryniny, chlorowodorek barwinkami (alkaloidu z kłą­czy i korzeni barwinka Vinca erecta) i alkaloid echinopsyna z na­sion przegorzanu pospolitego zwiększają pobudliwość ośrodkowego układu nerwowego, usuwają zmęczenie i poprawiają czynność ser­ca; stosowane są jako środki wzmacniające.
Kamforę (naturalną prawoskrętną) pozyskuje się z cynamonow­ca kamforowego (Cinnamonum camphora). Syntetyczną łewo- sltrętną i optycznie nieczynną kamforę otrzymuje się z terpen­tyny lub olejku jodłowego. Kamfora należy do aktywnych stymu­latorów stosowanych w medycynie ludzkiej i weterynaryjnej. Poprawia ona znacznie stan ogólny organizmu, aktywizuje przy przemęczeniu, wywiera działanie pobudzające na ośrodkowy układ nerwowy. Działa słabo antyseptycznie. Kamfora poprawia działalność serca przy zatruciach strofantyną, tiopentalem, jadami bakteryjnymi, chloroformem i wodzianem chloralu. Stosuje się ją jako środek ogólnie pobudzający przy osłabionej reaktywności ośrodkowego układu nerwowego, osłabieniu oddychania, zaburze­niach w krążeniu krwi, osłabieniu ogólnym i osłabieniu działalno­ści serca oraz jako środek przeciwgorączkowy; zewnętrznie — przy gośćcowych zapaleniach mięśni, flegmonach, urazach i ropnych zapaleniach pochewek ścięgnowych.
Pobudzające działanie na ośrodkowy układ nerwowy wywiera również lakton — tauremizyna z ziela bylicy krymskiej (A. tauri- ca). Nasila ona skurcze serca oraz tonizuje układ sercowo-naczy- niowy.
Przy nadmiernym wysiłku fizycznym, zmęczeniu fizycznym i umysłowym oraz zwiększonej senności stosuje się preparaty z Eleutherococcus, nasion cytryńca chińskiego, korzenia żeń-sze- nia, kłączy i korzeni leuzei krokoszowa tej, gatunku Echinopanax elatum i aralii oraz nalewkę ze sterkulii.