Len

Len, rodzaj z rodziny Inowatych, liczy ponad 200 gatunków (w ZSRR ponad 40) roślin rocznych, dwu¬letnich i bylin. Uprawia się głównie jeden gatunek — len zwyczajny , obejmujący 5 odmian botanicznych: len włóknisty (var. elongata), len pośredni (var. inter¬media), len rozgałęziony, czyli oleisty (var. brevimv. lticaulis), len wielkonasienny (var. macrospermum) i len płożący się (var. pro- strata). W ZSRR uprawia się na dużą skalę len włóknisty, len rozgałęziony i pośredni. W krajach o suchym lub półsuchym klimacie przeważa uprawa lnu rozgałęzionego.
Len zwyczajny jest rośliną roczną, częściowo ozimą, wysokości 30—120 (150) cm, z pojedynczą, cylindryczną, wzniesioną, cienką łodygą. Uprawia się go wszędzie w umiarkowanej strefie kuli ziemskiej, rzadziej — w tropikach. Korzeń palowy. Łodygi z woskowym nalotem. Liście liczne, równowąskie lub lancetowate, za-ostrzone, siedzące, nagie, pokryte woskowym nalotem, całobrzegie. Kwitnienie w czerwcu — sierpniu. Kwiaty zebrane w wierzchotkę na szczycie łodyg, przykwiatki lancetowate. Korona 5-płatkowa, błękitna, niebieska, rzadziej biała, różowa lub fioletowa. Płatki odwrotnie jajowate. Pięć pręcików występuje na przemian z pięcioma krótkimi prątniczkami w kształcie ząbków. Pylniki błękitne, rzadziej żółte. Słupek 1 z pięcioma szyjkami. Kwiaty otwierają się z pierwszymi promieniami słońca i zamykają się po południu, po czym opadają. Podczas wilgotnej lub deszczowej pogody kwiaty nie otwierają się. Roślina przeważnie samopylna, może być zapylona obcym pyłkiem przez owady (wiatr nie przenosi pyłku).
Owoce dojrzewają w lipcu — sierpniu. Owocem jest jajowata torebka zwykle 5-komorowa i zawierająca 10 nasion. Nasiona pła¬skie lub jajowate spłaszczone, nierównoboczne, gładkie, błyszczące, od ciemnobrązowych do białych, z dzióbkiem. Łupina nasienna tworzy w wodzie śluz. Masa 1000 nasion lnu włóknistego 4—5 (2—13) g, lnu rozgałęzionego 8—15 g.
Prawdopodobnie przodkiem lnu zwyczajnego jest len wąskolistny, pochodzący z górskich rejo¬nów Indii (tu właśnie przed 9000 lat sporządzono pierwszą tkaninę lnianą), Chin, krajów śródziemnomorskich i Zakaukazia; ma on formy roczne, dwuletnie i wieloletnie. W 4—5 tysiącleciu przed naszą erą uprawiano len na włókno w Mezopotamii, Asyrii, Egipcie i Kolchidzie. Starożytni Egipcjanie owijali mumie początkowo tkaninami wełnianymi, a później lnianymi. Rzymianie i Hellenowie zapożyczyli uprawę lnu ze wschodnich krajów śródziemnomorskich. Od Rzymian nauczyli się uprawiać len Celtowie i Gallowie. W Kolchidzie wyrabiano powszechnie znane w Helladzie i na Wschodzie płótno sardyńskie.
Na terytorium Rosji len przenieśli Scytowie z Azji. W Rosji powstał w wyniku mutacji len włóknisty (nie wykluczone jest analogiczne ognisko mutacji w Egipcie). Nad Dnieprem znaleziono resztki włókna lnianego pochodzące z VI w. przed naszą erą. Resztki odzieży lnianej wykryto również w kurhanach z X w. Na Starej Rusi len był pierwszą rośliną uprawianą na zgorzelisku po wyrąbanym lesie. Kronikarz Nestor zaświadcza, że pieczerscy mnisi przerabiali len na przędzę i płótno i używali olej lniany do napełniania kagańców.
Na skalę przemysłową zaczęto uprawiać len w Rosji w XIII w., pod Wołogdą, Nowogorodem i Pskowem. Jednocześnie rozwija się handel zagraniczny lnem. W XVIII w. uprawa lnu rozpowszechni¬ła się także w guberniach jarosławskiej, władimirskiej i kostrom- skiej, w połowie XIX w. — w wyborgskiej, twerskiej i częściowo w kałuskiej i moskiewskiej. Doskonałe włókno lniane eksporto¬wano do Europy Zachodniej z Osiedla Kadaszewskiego pod Mos¬kwą. Nasiona rosyjskiego lnu włóknistego wywożono w dużych ilościach do Europy Zachodniej przez porty — Rygę i Piarnę.
Głównym produktem lnu włóknistego jest włókno (zawartość w łodygach 20—28%), używane w wielu dziedzinach gospodarki. Z lnu wyrabia się płótno przeznaczone na obrusy i bieliznę pościelową, cienkie płótno-batyst, mocny drelich, grube płótno i tkaniny. Ze szmat lnianych produkuje się wysokojakościowy papier.
Nasiona lnu oleistego (jego uprawa w ZSRR koncentruje się głównie na Kaukazie, w Azji Środkowej i na Uralu) zawierają 30—47,8% tłuszczu, stanowiącego podstawowy surowiec do produkcji oleju, pokostu, lakierów, farb, linoleum, sztucznych skór, szarego mydła. Olej jest również używany w gospodarstwie domowym. W Etiopii z nasion wypieka się chleb.
Z pakuł lnianych wyrabia się powrozy, sznury i używa do uszczelniania. Paździerze używane są na opał, do produkcji papieru i termoizolacyjnych materiałów.
Makuch lniany stanowi wartościową paszę dla zwierząt; zawiera 25—30% białka strawnego i jest szczególnie ceniony przy żywie¬niu cieląt. Nasiona używane są również na paszę dla zwierząt i drobiu.
Włókna sklerenchyma-tyczne lnu oleistego przerabia się na watę (kotonizacja) i używa do produkcji papieru, co jest praktykowane szczególnie w USA.
Nasiona lnu (tzw. siemię lniane) zawierają od 5 do 10% śluzu. W medycynie i weterynarii śluz stosuje się jako środek lekko przeczyszczający i powlekający, a sproszkowane nasiona lub makuch — w postaci kataplazmów. Olej lniany służy do nacierania i sporządzania maści. Olej lniany zmieszany z wodą wapienną zaleca się stosować przy oparzeniach .