Mak lekarski
Mak (Papauer L.), należący do rodziny makowatych (Papaveraceae Juss.), liczy ponad 100 gatunków rocznych, dwuletnich lub wieloletnich, występujących głównie na półkuli północnej. Jako roślinę oleistą i leczniczą uprawia się tylko jeden gatunek — roczny mak lekarski (P. somniferum L., 2n = 22). Pod względem użytkowania dzieli się odmiany maku na dwie grupy: oleiste, odznaczające się słabo rozwiniętym systemem członowanych rurek mlecznych ze skąpą zawartością soku mlecznego, i opiumowe z dobrze rozwiniętym systemem rurek mlecznych i obfitym sokiem mlecznym.
Mak rozpowszechniony jest głównie w Europie Zachodniej, ZSRR, Turcji, Indiach i Chinach. W Europie uprawia się go na największą skalę w regionach o klimacie umiarkowanym: na Węgrzech, w Austrii, Czechosłowacji (Czechy i Morawy), Polsce, Holandii, Francji i in. Maki oleiste uprawia się także w Ameryce i Australii. Mak opiumowy uprawiany jest głównie w Azji Południowo-Zachodniej, Iranie, Afganistanie, Indiach, Birmie, Indonezji i Chinach.
Mak należy do najstarszych roślin uprawnych Azji Wschodniej, Południowo-Zachodniej i Europy Południowej. O ile w Azji głównym celem uprawy było pozyskiwanie opium (Sumer, starożytna Asyria, Azja Środkowa), o tyle w Europie — głównie otrzymywanie oleju, używanego w piekarnictwie i cukiernictwie. Na południu Francji w Prowansji znaleziono makówki w warstwie tufów z czwartorzędu.
Według jednej z hipotez P. somniferum pochodzi od dziko rosnącego w zachodniej części obszaru śródziemnomorskiego gatunku P. setigerum DC., dobrze znanego w południowo-zachodniej i po-łudniowej Europie jako roślina ozdobna. Wprowadzili go do uprawy już w epoce kamiennej mieszkańcy osad palowych, spożywający jego nasiona. Znacznie prawdopodobniejsze jest ukształtowanie się maku lekarskiego jako gatunku w istniejącej do trzeciorzędu zapadlinie turkiestańskiej. Wiele danych świadczy o tym, że mak opiumowy rozprzestrzeniał się ze wschodu na zachód.
Pierwszym z pisarzy europejskich, który wspomniał o nacinaniu makówek, wyciekaniu soku mlecznego i jego właściwościach leczniczych, był Teofrast żyjący w IV w. przed naszą erą. W IX w. przed naszą erą Grecy uprawiali mak w Azji Mniejszej w celu otrzymywania opium, o czym jest wzmianka w „Iliadzie”. W wiekach średnich najbardziej było znane opium egipskie. W Chinach nie znano maku do VII w. naszej ery, a opium — do X w. (w Indiach nie ma wzmianek o opium aż do XIII w. naszej ery). O używaniu maku w celach leczniczych pisał Pliniusz Starszy.
Na terenie europejskiej części ZSRR mak był znany już w czasach starosłowiańskich; spożywano jego nasiona, np. używane do pieczenia pierników. W połowie ubiegłego stulecia mak. zajmował dość znaczne powierzchnie w guberni tambowskiej i sąsiadujących z nią guberniach oraz w Azerbejdżanie.
Mak lekarski ma 80—150 cm wysokości, palowy, dobrze rozwi-nięty korzeń główny, a na polach sprzyjających jego uprawie tworzy silny, rozgałęziony system korzeniowy. Łodyga wzniesiona, słabo rozgałęziona (na glebach żyznych i przy dużej rozstawie ło¬dyga główna rozgałęzia się w górnej części i ma od 2 do 6 pędów bocznych z kwiatami i makówkami). Liście nagie i prawie zawsze pokryte woskowym nalotem. Dolne liście duże, podłużnie jajowa¬te, na krótkich ogonkach, zebrane w rozetkę, górne — obejmujące łodygę i krótkie (10—15 cm), u maku opiumowego grube, u ole¬istego cienkie. Najsilniejszy nalot woskowy występuje na łodygach i liściach maku opiumowego, słabszy u oleistego. Przez całą roślinę przebiegają rurki mleczne wypełnione białym sokiem mlecznym. Szypułki pokryte licznymi sztywnymi, szczeciniastymi włoskami. Pąki kwiatowe i kwiaty duże, osadzone pojedynczo, z dwiema opa¬dającymi działkami kielicha. Pąki zwisające, rozwinięte kwiaty
0 średnicy do 10 cm, zawsze podniesione. Korona z 4 wolnych płatków różnej barwy — od białej do fioletowoczerwonej z rozmaitymi przejściami; zwykle białe lub fioletowe u maku opiumowego, czerwonofioletowe, jasnoróżowe lub jasnofioletowe z ciemną plamą u oleistego. Pręciki liczne w kilku okółkach. Zalążnia kulista, naga, złożona z wielu owocolistków o brzegach zawiniętych do środka zalążni i tworzących niepełne przegrody. Zalążki liczne; znamię płaskie, tarczowate, złożone z wielu promienisto ułożonych łatek. Mak jest samopylny, chociaż po otwarciu się kwiatu owady z łatwością zapylają go obcym pyłkiem (mimo braku w kwiatach nektaru).
Owocem jest torebka (zwana makówką) na krótkiej nóżce, zwy¬kle niepękająca: mak oleisty ma torebkę cienkościenną, segmento¬waną, guzowatą, mak opiumowy — grubościenną, niesegmento- waną, gładką. Kształt torebek jest bardzo zmienny: kulisty, wy¬dłużony, cylindryczny, jajowaty, rzepowaty (spłaszczony), wklꜬnięty lula wyciągnięty.
Nasiona bardzo drobne (masa 1000 nasion 0,24—0,70 g), bardzo liczne (do 2000 nasion w torebce), kuliste lub nerkowate, o po-wierzchni siateczkowatej, jasnożółte lub białe u maku opiumowe¬go, a niebieskawe, szare lub szaroczarne u oleistego. W miarę dojrzewania nasiona (3—5 g w torebce) oddzielają się od przegród
i całkowicie zapełniają dolną część torebki. Duże makówki dają największą ilość nasion przypadającą na roślinę. Makówki dawniej uprawianych lokalnych odmian maku, tzw. patrochów, otwierały się dziurkami pod szczytem i nasiona łatwo się wysypywały. Obecnie uprawia się odmiany o niepękających torebkach.
Okres wegetacji maku wynosi 85—140 dni. Ponieważ mak jest rośliną długiego dnia, jego południowe formy mają skrócony okres wegetacji przy uprawie w rejonach północnych i dojrzewają nawet na szerokości Leningradu. W temperaturze 10°C wschody pojawiają się 5—6 dnia, w temperaturze 18—25°C — 3—4 dnia od siewu. Do wytworzenia rozetki rośliny rosną w ciągu 40—50 dni powoli. Okres od wzejścia do wytworzenia pąków kwiatowych wynosi 45—60 dni, do kwitnienia 60—75 dni, do początku zbioru opium 80—115 dni, do dojrzewania nasion 90—140 dni.
Nasiona zaczynają kiełkować w temperaturze 2—3°C. Wschody znoszą przymrozki od —-5 do — 8°C. Do kwitnienia rośliny rozwi¬jają się dobrze w temperaturze 10—15°C, po kwitnieniu — w tem-peraturze 20—25°C. Kwitnienie w czerwcu — łipcu.
Znaczenie gospodarcze i lecznicze. Nasiona maku oleistego za-wierają od 40 do 56% schnącego oleju i do 25% białka. Olej wytła-czany na zimno używany jest w cukiernictwie, w przemyśle kon-serwowym i perfumeryjnym oraz do produkcji farb dla malarzy. Nasiona, zwłaszcza barwy niebieskiej, stosowane są w piekarnie – twie i cukiernictwie. Makuch makowy zawierający do 12% tłusz¬czu i do 36% białka stanowi cenną paszę.
Z odmian opiumowych pozyskuje się opium — wyschnięty na powietrzu sok mleczny (lateks) wyciekający z naciętych niedoj¬rzałych makówek. Nacięcia robi się specjalnym nożem w środko¬wej części makówki (w różnych krajach metody nacinania są roz¬maite). Następnego dnia zbiera się opium za pomocą wklęsłych skrobaczek sierpowatego kształtu do specjalnych kubków z uszka¬mi, którymi przymocowane są do pasa. Nacinanie makówek pow¬tarza się niekiedy po kilku dniach, a czasem po raz trzeci; w ostat¬nim wypadku opium jest gorszej jakości. Wyschnięte opium ma wygląd gęstej, żywicznej, brązowej masy.
Opium ma skomplikowany skład chemiczny. Zawiera ponad 30 alkaloidów, wodę, białko, węglowodany, żywice, wosk, tłuszcz i barwniki. Alkaloidy znajdują się w nim w postaci soli kwasów mekonowego, siarkowego i mlekowego, rozpuszczalnych w wodzie. Zawartość alkaloidów w opium waha się w szerokich granicach: od 2—3% do 15—25%. Zawartość głównych alkaloidów w opium powietrzni suchym wynosi: morfina 6—20%, narkotyna do 10— —18%, papaweryna 0,3—4,7%, kodeina 0,1—3%, tebaina 0,9— —6.5%. W medycynie stosuje się kompleks alkaloidów oraz poszczególne— kodeinę, morfinę, papawerynę, narkotynę, narceinę, tebainę i in. Pod względem składu chemicznego alkaloidy maku dzielą się na dwie grupy: 1) morfinową, czyli fenantrenową (morfina, kodeina, tebaina i in.)
Kodeina jest alkaloidem najważniejszym z punktu widzenia medycyny, stosowanym w postaci soli kwasu fosforowego, bromo-wego lub chlorowodorowego albo w postaci czystej. Używana jest jako środek przeciwbólowy i przeciwkaszlowy, a czasem jako
uspokajający razem za preparatami nasennymi i bromowymi. Odznacza się słabym działaniem narkotycznym. W ostatnich czasach dużego znaczenia nabrała narkotyna w chemoterapii raka. Pod wieloma względami narkotyna nie różni się działaniem od kodeiny.
Morfina działa depresyjnie na ośrodkowy układ nerwowy, wskutek czego słabnie odczuwanie bólu, zanikają stany stresowe i na¬stępuje sen. Morfina zmniejsza wrażliwość ośrodka oddechowego, zakłóca rytm serca i pobudza nerw błędny. Przy zatruciu śmierć jest wynikiem porażenia oddechu. Morfinę stosuje się w postaci soli kwasu chlorowodorowego lub siarkowego, głównie jako środek przeciwbólowy. Ogromne zapotrzebowanie na kodeinę (czyli na metylomorfinę) przy nieznacznej jej zawartości w opium zmusza do przerabiania większej części morfiny (90%) na kodeinę. Posługiwanie się morfiną i heroiną (diacetylomorfiną^ jako narkotykami prowadzi do narkomanii.
Papawerynę stosuje się powszechnie, głównie w postaci soli kwasu chlorowodorowego, jako bardzo skuteczny lek przeciw- skurczowy, przy nadciśnieniu, dusznicy bolesnej, migrenach, astmie oskrzelowej, zapaleniu pęcherzyka żółciowego, kurczowym zapaleniu okrężnicy, kolce nerkowej, kurczach przewodów moczowych (w ogóle dla zniesienia stanów skurczowych naczyń krwionośnych i mięśni gładkich w różnych narządach). Narceina działa słabo tłumiąco również na ośrodek oddechowy i stosowana jest przy kokluszu.
Proszek, tabletki, nalewka z opium i preparat Omnopon (Pan- topen) przepisywane są jako środki przeciwbólowe przy bólach spowodowanych urazami, operacją, zapaleniem narządów wewnętrznych, przy nowotworach złośliwych, zawałach serca, uporczywym kaszlu, silnej duszności, ostrej niewydolności serca, biegun¬kach i in. Z odpadów opium otrzymuje się styptycynę, stosowaną przy krwotokach wewnętrznych. Wszystkie alkaloidy opium są trujące. Najbardziej trująca jest tebaina, która działa podobnie do strychniny.
Najnowsze komentarze