Kolendra siewna

Kolendra siewna (Coriandrum sativum L., 2n = 22) jest roczną rośliną olejkodajną, przyprawową i leczniczą z rodziny baldaszkowatych (Umbelliferae Juss.). Jej ojczyzną są kraje śródziemno¬
morskie. Pierwotnym ośrodkiem uprawy kolendry była, prawdo-podobnie, Azja Południowo-Zachodnia. Obecnie uprawia się ją w wielu krajach. W ZSRR kolendra stanowi głównie roślinę olej- kodajną.
Korzeń kolendry jest cienki, palowy, wrzecionowaty, łodyga wysokości 30—120 cm, naga. Dolne liście są błyszczące, ogonkowe, pojedyncze, liście wyższe siedzące, 2—3-krotnie pierzaste, o od-cinkach końcowych równowąskich i o błoniastych pochwach. Kwitnienie w czerwcu — lipcu. Zapylanie krzyżowe za pomocą pszczół i różnych muchówek. Kwiaty drobne, białe lub różowe, rzadziej kremowe lub jasnofioletowe, zebrane w złożone, 3—8- -szypułowe baldachy na długich łodygach kwiatostanowych; na końcu każdej szypuły znajduje się 5—13 kwiatów. Płatki wcześ¬nie opadają. Owocem jest rozłupnia kulista lub nieco wydłużona z wyraźnymi, falistymi żeberkami, naga. Dojrzewające owoce łat¬wo się osypują, a podczas omłotu część z nich rozpada się na 2 rozłupki. Po dojrzeniu mają przyjemny aromat (zielone pachną nieprzyjemnie — pluskwami) i słodkawokorzenny smak.
Kolendrę szeroko stosowali starożytni Egipcjanie w gospodarstwie domowym i w medycynie. Znajdowane przez archeologów wizerunki, poczynając od V dynastii, świadczą o tym, że kolendra miała duże rytualne znaczenie w darach składanych na ofiarę i w obrzędach. O uprawie kolendry świadczą i późniejsze znaleziska w Dajr al-Bahari (XXVII dynastia) i w wykopaliskach z epoki grecko-rzymskiej. W egipskiej medycynie stosowano kolendrę w chorobach wątroby i jelit. W Chinach kolendra pojawiła się w IV—V w. naszej ery. Do Rosji została przywieziona w pierwszej połowie XIX w., ale na Zakaukaziu jest starą rośliną uprawną. Znaleziono tam dziko rosnącą kolendrę w stepie i na półpusty- ni wzdłuż rzeki Araks.
Znaczenie gospodarcze i lecznicze. Owoce — zależnie od odmiany i pochodzenia — zawierają od 0,2 do 1,6% olejku eterycznego, od 16 do 28% tłuszczu, niedużą ilość alkaloidów i pektyn oraz skrobię. Olejek eteryczny można pozyskiwać na skalę przemysłową tylko z form europejskiej, zachodniochińskiej i abchaskiej; za najlepszą uważana jest kolendra rosyjska zawierająca w absolut¬nie suchych owocach do 0,8—1,6% olejku eterycznego (np. odmiany Aleksiejewskij 247, Łucz i in.).
Olejek kolendrowy używany jest do syntezy octanu linalolu, cytrału, hydroksycytronelalu i innych substancji zapachowych, stosowanych w perfumerii i kosmetyce. Tłuszcz wykorzystywany jest w technice, mydlarstwie i przemyśle tekstylnym.
Owoce kolendry służą do aromatyzacji i witaminizacji kiełbas, sera, chleba, wyrobów cukierniczych, potraw, konserw mięsnych i rybnych, marynat, solonek i likierów. Liście młodych roślin for¬my warzywnej w fazie rozetki lub początku wydawania pędu jada się w postaci sałat, a także przyprawia nimi zupy i dania mięsne.
Liście mają ostry zapach, do którego można się przyzwyczaić tylko przy częstym ich używaniu. Zawierają kw^s askorbinowy (do 140 mg%), karoten (10 mg%) i rutynę (do 145 mg%). Kolendra jest cennym środkiem przeciwszkorbutowym, a makuch — paszą dla bydła, świń, królików i drobiu.
We współczesnej medycynie owoce kolendry, razem z kwiatami kocanek piaskowych, liśćmi koniczyny i mięty, stanowią składnik herbatki żółciopędnej, a także herbatki przeczyszczającej i przeciw żylakom odbytu. Napar z owoców zalecany jest jako środek wzma-cniający apetyt, zapobiegający wzdęciom, uspokajający, wykrztuś- ny i przeciwdrgawkowy.
W lecznictwie ludowym napar z owoców kolendry stosowany jest dla poprawy apetytu, przy przeziębieniach i chorobach żołąd¬kowych, jako środek gojący rany, przeciwbólowy i antyseptyczny. Owoce sproszkowane lub napar są też używane jako środek wia- tropędny.
W medycynie tybetańskiej owoce kolendry wchodzą w skład mieszanek stosowanych w przypadkach chorób górnych odcinków przewodu pokarmowego. W weterynarii rozdrobnione owoce służą jako środek przeciwrobaczy.
Rozmnażanie i agrotechnika. Pod uprawę kolendry najlepiej na¬dają się strukturalne piaszczysto-gliniaste i gliniasto-piaszczyste czarnoziemy zasobne w próchnicę. Przedplonami są: zboża ozime, kukurydza na kiszonkę, rośliny strączkowe i wczesne okopowe. Przed orką jesienną wykonywaną na głębokość 25—27 cm stosuje się obornik i nawozy mineralne.
Kolendrę sieje się wczesną wiosną siewnikiem zbożowym lub buraczanym, po starannym przygotowaniu pola pod siew, w rzędy odległe o 45 cm, rzadziej — o 60 lub 70 cm, na głębokość 4—5 cm. Ilość wysiewu 12—15 kg na 1 ha. Na podgórzu Kaukazu Północ¬nego uprawia się czasem kolendrę jako roślinę ozimą, siejąc w koń¬cu sierpnia lub na początku września. Przed wzejściem roślin, a następnie w fazie 3—4 liści plantację bronuje się. Dobre plony zapewnia rzędowy wysiew superfosfatu (50—70 kg P2Oj na 1 ha), a na początku wydawania pędów — pogłówne nawożenie nawozem azotowym (70—100 kg N na 1 ha). W okresie wegetacji 2—3-krot- nie spulchnia się międzyrzędzia i odchwaszcza rzędy.
Zbiór przeprowadza się kombajnem dwuetapowo, wówczas gdy zbrunatnieje 40—50% baldachów. Owoce oczyszcza się i sortuje za pomocą maszyn do czyszczenia zboża, suszy na powietrzu lub w suszarni w temperaturze 35°C. Średni plon owoców wynosi 0,8—1,2 t z 1 ha, w gospodarstwach przodujących — 1,5—1,8 (i więcej) tony.