Lulek czarny

Lulek czarny (Hyoscyamus niger L., 2n = 34) jest dwuletnią roś¬liną z rodziny psiankowatych (Solanaceae Juss.). Rośnie dziko w Europie i Azji (oprócz północy i tropików), częściowo w Afryce Północnej, Ameryce Północnej i Australii; w uprawie — w Japo¬nii, Pakistanie, Indiach i Europie. W ZSRR uprawiano lulek pow¬szechnie (obecnie na skalę ograniczoną) na Ukrainie i w obwodzie woronieskim. Jako chwast występuje w europejskiej części ZSRR, na Kaukazie, rzadziej na Syberii, w Azji Środkowej i na Dalekim Wschodzie; na pustkowiach, przychaciach, przydrożach, wysypis¬kach śmieci, bardzo rzadko na polach, w ogrodach i sadach.
Lulek czarny ma gruby, rozgałęziony korzeń palowy ze zgrubiałą szyjką korzeniową. Łodyga pojedyncza lub rozgałęziona, gruczołowato owłosiona, lepka, wysokości 20—115 cm. Liście siedzące, wpół obejmujące łodygę, podłużnie jajowate, zatokowo-pierzasto- wrębne lub- sieczne, skrętoległe, lepkie. Liście przykwiatowe podłużne, prawie całobrzegie. Kwiaty brudno żółtawe lub brudno- białe z fioletową siecią żyłek, symetryczne, skupione na początku kwitnienia na szczycie łodygi, w pełni kwitnienia znacznie oddalone. Pręcików 5 (3 dłuższe), słupek 1. Zalążnia górna. Kwitnienie od końca maja do sierpnia. Kwiaty zapylane przez pszczoły.
Owoc — dzbankowata torebka dwukomorowa, wielonasienna z otwierającym się wieczkiem, ukryta w kielichu. Jedna roślina wydaje średnio 10 tysięcy brunatnoszarych, spłaszczonych, drobnych nasion. Masa 1000 nasion 0,5—0,9 g. Nasiona dojrzewają w sierpniu — wrześniu. Cała roślina ma silny, nieprzyjemny za¬pach. Trująca. Spożycie w większej dawce prawie zawsze kończy się śmiercią. Przy zatruciu zaleca się płukanie żołądka wodą z taniną, środkami wymiotnymi i przeczyszczającymi; do wewnątrz taninę w dużych dawkach, ewentualnie fizostygminę, a ponadto barbiturany lub paraldehyd, w celu zniesienia pobudzenia (ale ostrożnie) ośrodkowego układu nerwowego.
Znaczenie gospodarcze i lecznicze. Olej z nasion lulka stosowano w Egipcie do kaganków. Wodny wyciąg z liści był dobrą farbą dla wełny (barwa po potraktowaniu wełny bizmutem oliwkowa). Od-parowany sok służy do sporządzenia srebrzystobiałej farby.
Lulek jest starą rośliną leczniczą. Liście, łodygi i nasiona są środkami przeciwbólowymi, przeciwskurczowymi i nasennymi. Liście lulka wchodzą w skład papierosów stosowanych przy astmie oskrzelowej. „Olej lulkowy”, otrzymywany przez wytrawienie liści w oleju roślinnym, stosowany jest przy reumatyzmie, urazach i nerwobólach. Wyciągi, proszki lub tabletki są szeroko stosowane razem z preparatami pokrzyku wilczej jagody jako środki rozkurczowe i przeciwbólowe.
Wszystkie części rośliny zawierają alkaloidy: hyoscyjaminę, atropinę i skopolaminę. Ich zawartość wynosi (maksymalna na początku kwitnienia); w korzeniach 0,15—0,18%, w liściach do 0,1%, w łodygach około 0,2%, w nasionach 0,06—0,1%. Atropina stosowana jest najczęściej w chorobie wrzodowej żołądka i dwunastnicy, przy astmie oskrzelowej, w celu zmniejszenia napięcia mięśni gładkich i in. Podobnie jak kokaina, atropina powoduje słabe miejscowe znieczulenie. Rozszerza źrenicę, zwiększa ciśnienie śródgałkowe. Zmianę źrenicy zauważa się po 10—20 minutach od wkrop- lenia roztworu atropiny do oka, a efekt trwa do 7—10 dni, co ma duże znaczenie w oftalmologii, ponieważ ułatwia badanie dna oka i zapobiega zrośnięciu się soczewki z tęczówką przy zapaleniach. Atropina pobudza ośrodek oddechowy, wskutek czego oddechy sa częstsze i głębsze, a wymiana gazowa w płucach znacznie się zwiększa. Atropinę stosuje się również jako antidotum przy zatruciach narkotykami (np. morfiną). Jej wpływ uwidocznia się już po 10—15 minutach od wprowadzenia pod skórę i trwa od 20 mi¬nut do 1 godziny. Jeszcze aktywniejsza jest hyoscyjamina.
Skopolamina ma właściwości farmaceutyczne zbliżone do atropiny, ale różni się od niej tym, że nie pobudza, lecz uspokaja układ nerwowy, toteż stosowana jest w psychiatrii i chirurgii. W kombinacji z omnoponem lub morfiną używa się skopolaminy w położnictwie przy ciężkich bolesnych porodach jako środka przeciwbólowego. Skopolamina wchodzi w skład preparatu Aeron zapobiegającego morskiej chorobie.
Rozmnażanie i agrotechnika. Głównymi rejonami uprawy lulka z najbardziej sprzyjającym mu klimatem są w ZSRR: zachodnia Syberia, obwód woronieski, Ukraina i Kraj Krasnodarski. Lulek wymaga żyznych, luźnych gleb o odczynie obojętnym. Najlepszymi przedplonami są: czarny ugór, oziminy po nawożonym ugorze lub wieloletnich mieszankach traw i motylkowych, rośliny okopowe. Lulek jest rośliną o dużych wymaganiach wodnych, ale źle zimuje na glebie zbyt wilgotnej. Sieje się go wczesną wiosną lub przed
zimą. Przy siewie wiosennym nasiona traktuje się gibereliną (500 mg/1). Ilość wysiewu wiosną wynosi 8—9 kg na 1 ha, przed zimą — 10—11 kg na 1 ha. Sieje się w rzędy oddalone o 60 cm. Nasiona zaprawia się przed siewem 80-procentowym TMTD (2 g na 1 kg nasion). Wysiewa się je w bruzdki głębokości 2—3 cm siewnikiem z urządzeniem do siewu powierzchniowego (bez przykrywania na¬sion). Następnie glebę wałuje się lekkim wałem.
Nawozy stosuje się przed głęboką orką (30—40 t obornika i 100— —400 kg superfosfatu na 1 ha), podczas siewu (superfosfat) i po- głównie (150 kg saletry amonowej na 1 ha). Pielęgnowanie polega na odchwaszczaniu i spulchnianiu międzyrzędzi.
W pierwszym roku życia lulek tworzy tylko przykorzeniową rozetkę, kwitnie i owocuje w drugim roku. W pierwszym roku wegetacji zbiera się liście w końcu lata (zbiera się tylko duże liś¬cie, aby nie osłabiać rośliny przed zimą), w drugim — na początku kwitnienia, a w okresie zawiązywania pierwszych owoców ścina się ziele. Zbiór przeprowadza się podczas suchej pogody i suro¬wiec zaraz suszy w ciągu doby w suszarniach ogniowych w temperaturze nie przekraczającej 40°C. Suszenie na powietrzu wymaga 6—7 dni i więcej, a kończy się, gdy ogonek liściowy łamie się przy zginaniu. Wysuszoną masę uwalnia się na sitach od pyłu, sortuje i pakuje. Plon powietrznie suchego surowca wynosi 0,5— —1,21 z 1 ha, nasion — 0,2—0,61 z 1 ha.
Z innych gatunków lulka dopuszcza się do stosowania w lecznictwie: H. bohemicus F.W. Schmidt (2n = ?) — roślinę roczną występującą w europejskiej części ZSRR i na Kaukazie. Za granicą (Jemen, Somali, Europa Środkowa i Południowa) uprawia się H. muticus-L. (2n = 28) w celu pozyskiwania atropiny.